Onderzoek heeft aangetoond dat de smerigste rivieren van Europa door ons land stromen. De twijfelachtige reputatie roept veel vragen op. Daarom gaat Huis73 dichtbij huis op onderzoek uit door in te zoomen op deze cruciale hulpbron. Onder de noemer Van wie is de rivier? lanceren ze in oktober vier programma's met volop ruimte voor een collectief experiment. Dit onderzoek, waarbij ambacht, creëren én erover in gesprek gaan worden gecombineerd is voor Huis73 een unieke benadering van dit maatschappelijke thema. Van wie is de rivier? maakt onderdeel uit van het gloednieuwe festival Van wie is de economie?, georganiseerd door Future of Work.

Eén van de vier heeft de proef al met glans doorstaan. Beeldend vormgever Manita Kieft, bij Huis73 werkzaam als projectleider en docent keramiek, is flink wat wijzer geworden op haar vakgebied. „Als je rivier zegt, denk ik natuurlijk gelijk aan rivierklei. Anderhalf jaar geleden, toen de eerste contouren van dit multidisciplinaire project helder waren, speelde ik met het idee om in mijn eigen stad rivierklei te gaan delven. Zonder te weten welke locatie daarvoor het meest geschikt zou zijn en hoe de aanwezige klei zich later zou gedragen in de oven", memoreert Kieft. Alle inspanningen hebben geleid tot de expositie Diezeklei, in Huis73 te bezichtigen van 1 tot en met 22 oktober.

Stoïcijns grazende paarden
Het avontuur begon met een nieuwsgierige blik op de bodemkaart van Den Bosch. Kieft: „Op die kaart ging mijn aandacht uit naar een plek bij de Diezemonding. Met twee emmertjes onder de arm ben ik erop af gegaan. In het bijzijn van enkele stoïcijns grazende paarden heb ik mijn missie volbracht. In mijn eigen atelier heb ik stapsgewijs ervoor gezorgd dat de materie plastisch genoeg was om er goed mee te kunnen werken. Met de 'zelfgemaakte' klei heb ik eerst twee schaaltjes proefgedraaid. Het bakken en glazuren verliep zonder problemen. Ik was aangenaam verrast."

Schuit
Ondertussen had ze contact gezocht met Erfgoed 's-Hertogenbosch. Hoewel wetenschappelijk bewijs ontbreekt is de kans groot dat eeuwen terug pottenbakkers eveneens hun klei haalden uit het gebied bij de Diezemonding. Een bekende 15de-eeuwse pottenbakker was Robbrecht de Potter. „Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat hij een werkplaats had aan de Korte Tolbrugstraat. Dat zou betekenen dat-ie waarschijnlijk via de Dieze met een schuit telkens op en neer voer naar de nabijgelegen komgronden om niet alleen klei maar ook brandstof voor de ovens te halen", vertelt Kieft. In dezelfde periode klopte ze óók aan bij de gemeente met een verzoek. „Wat ik had gedaan, wilde ik graag herhalen met een groep cursisten van Huis73. Het hele proces, van kleidelven tot bakken. We kregen toestemming de klei te 'exploiteren'."

Veertig objecten
Een jaar na dato ging Kieft met de cursisten op pad. „We hebben het 'beschaafd' gehouden, met het nodige respect voor de natuur. Veertig objecten zijn eruit voortgevloeid. Van schaaltjes en drinkbekers tot kookpotjes en schenkkommen. Opvallend is dat alle werk de uiterlijke kenmerken van middeleeuws aardewerk en steengoed herbergt, in navolging van 'onze' Robbrecht", aldus Kieft.
De eindproducten die deel uitmaken van de expositie zijn niet allemaal middels oeroude draaitechnieken vervaardigd. Saillant detail is dat de bevlogen projectleider tevens een aantal ontwerpen naar de moderne tijd heeft vertaald middels eigentijdse scan- en 3D-printtechnieken, waardoor -althans in theorie- een productlijn is ontstaan. „Dat is gebeurd bij het EKWC in Oisterwijk, waar ik een poosje als artist-in-residence diverse concepten heb uitgewerkt. De klei die over was heb ik bij het EKWC vloeibaar gemaakt en gegoten in gipsmallen. Daaruit zijn unieke Diezebekertjes ontstaan. Een gelimiteerde oplage, waardoor het collector's items zijn."

Zuiverheid van het rivierwater
Watertesters maken, het tweede programmaonderdeel dat Huis73 in dit kader in petto heeft, haakt in op de zuiverheid van het plaatselijke rivierwater. Het onderdeel zoomt in op de actuele situatie van drie stadsrivieren: de Dieze, de Dommel en de Aa. Jitske Blom, bij Huis73 projectleider van het Digitaal Atelier, kan er alles over vertellen: „Op 1 oktober gaat het gebeuren. Voor iedereen die geïnteresseerd is in natuureducatie en -behoud in combinatie met speurwerk én gezelligheid hebben we een speciaal drieluik samengesteld. Een ware ontdekkingsreis in je eigen stad, voor jong en oud. Maar voordat deze citizen science survey van start gaat, beginnen we met het maken van testkits."

Secchischijf
Ter illustratie toont Blom onder meer een oude CD waarvan ze met een zwarte stift één kant in vier vlakken heeft verdeeld. Twee witte en twee contrasterende zwarte vlakken. Aan het uiteinde bungelt een draad met een lengte van zo'n twee meter waarop een maatverdeling is aangebracht. „Met dit eenvoudige instrument kun je de lichtdoorlaatbaarheid oftewel de helderheid van het water meten. Een secchischijf, zo heet het in vakjargon. Hoe het werkt? Héél simpel. De schijf dien je in het water te laten zakken. De focus moet gericht zijn op het punt in de diepte waarop de schijf niet meer zichtbaar is. Het is gewoon een kwestie van streepjes tellen, gevolgd door een registratie. Hoe groter de gemeten afstand is, des te helderder het water is", legt ze uit.

Lakmoespapiertje
De tweede component is het testen van de zuurgraad. Blom weer: „Hierbij zijn verschillende methoden te bedenken, maar binnen dit kader kiezen we voor de lakmoesproef. Nodig is alleen een lakmoespapiertje dat je in het water dompelt. Als het goed is treedt vrijwel meteen een verkleuring op. Op een referentiekaart die iedereen meekrijgt staan kleuren die corresponderen met de zuurgraad, ook wel PH-waarde genoemd. Óók deze uitkomsten moeten worden geregistreerd. Ja, voor sommigen zal deze test een herinnering aan de schoolbanken in het algemeen en de biologieles in het bijzonder betekenen."

Waterleven
Het derde part omvat een 'levend' practicum, gericht op het onderzoeken van het waterleven in de drie rivieren. „De deelnemers gaan aan de slag met een schepnet bestaande uit een bamboestok, wat ijzerdraad en een ordinair fruitnetje. Een miniatuurvoorbeeld van de circulaire economie, haha. Het schepwater met waterdieren dient vervolgens in bakken langs de waterkant gedetermineerd te worden aan de hand van een speciale kaart. Na registratie gaat alles netjes terug in de rivier", verduidelijkt Blom.
Volgens Wiet van Bragt, waterbioloog bij Waterschap Aa en Maas, is de kans op een bijzondere ontdekking altijd aanwezig. „Als je geluk hebt kom je bijvoorbeeld de waterschorpioen tegen. Wees niet bang, het waterdiertje doet geen vlieg kwaad. Het heeft geen verwantschap met een schorpioen maar lijkt er wel verdomde veel op. In verhouding bezit het diertje twee enorme grijpers", grijnst Van Bragt. „Sommige insectensoorten voelen zich extra happy in schoon water. Zo vormt de aanwezigheid van de larven van libellen en eendagsvliegen een weerspiegeling van een bovengemiddelde waterkwaliteit."
De resultaten van de drie testen komen samen bij Huis73.

RUW Debat
Op 12 oktober voltrekt zich weer een ander programmaonderdeel. Dan staat bij Huis73 het RUW Debat 'Rechten voor de Dommel, de Dieze en de Aa' op de rol. Zoals gebruikelijk wordt het debat georganiseerd en geleid door Ruud Geven die sinds 2015 met een tomeloos enthousiasme invulling geeft aan het succesvolle debatplatform. „Centraal ditmaal staan de drie Bossche 'aderen', die allen uitstromen in de Maas. Met de dag groeit het besef dat ons ecosysteem alsmaar kwetsbaarder wordt. We gebruiken onze rivieren voor de productie van grondwater, grondstoffenwinning, recreatie, transport, afvoer van mest- en afvalstoffen enzovoorts. Daarnaast worden veelvuldig verontreinigde en giftige stoffen in de rivieren geloosd. Hoelang is de huidige situatie nog acceptabel?"
Geven vervolgt: „Wat zijn eigenlijk de rechten van een rivier? Rivieren verdienen rechten, laten we wel wezen! Het recht om te stromen, ecologische functies uit te voeren, niet vervuild en vergiftigd te worden...Hoe kunnen we gezamenlijk het tij keren? Daarover gaat deze aflevering van RUW. We gaan in gesprek met diverse belanghebbenden en geïnteresseerden, deskundigen en gebruikers van de rivieren."

Wandeling
In aanloop naar het debat organiseert Huis73 op 6 oktober een wandeling langs de Dommel richting de Maas, later eventueel gevolgd door meerdere wandelingen. De circa tien kilometer lange route is door Geven zélf samengesteld. „Afgelopen voorjaar heb ik inspiratie opgedaan door samen met anderen een stukje mee te lopen met hydroloog Mathijs van Eeuwijk. Door van de bron tot aan de monding van de Dommel te wandelden vroeg hij extra aandacht voor het drinkbaar maken van de rivier. De wandeling heeft me wakker geschud; ik wist eerlijk gezegd niet dat het zo slecht was gesteld met de Dommel."
Geven tot slot: „Tijdens de wandeling komen we langs bijzondere plekken die een relatie met de rivier hebben. Het is de bedoeling dat er onderweg gesprekken ontstaan tussen de deelnemers die wellicht meerdere belangen vertegenwoordigen."

Klik hier voor meer informatie over Van wie is de Rivier.

Foto © Chris Korsten. V.l.n.r.: Manita Kieft, Jitske Blom en Ruud Geven

‘Van wie is de Rivier?’ maakt onderdeel uit van Festival ‘Van wie is de economie?’ en is tot stand gekomen in samenwerking met Future of Work, en met hulp van het EKWC, Erfgoed en Ecologie ‘s Hertogenbosch, Drinkable Rivers en Hermes Netwerk.